MGA SINAUNANG KABIHASNAN

KABIHASNAN SA MESOPOTAMIA

Ang mesopotamia ay nanggaling sa Griyegong salita na “mesopotamia” na ang ibig sabihin ay lupaing sa pagitan ng mga ilog. Tinutukoy nito ang Ilog Tigris at Ilog Euphrates.

LOKASYON

Ang lambak-ilog ng Mesopotamia ay napapalibutan ng Kabundukang Taurus sa hilaga nito at ng Kabundukang Zagros sa silangan nito. Sa hangganan ng Mesopotamia sa timog nito, matatagpuan ang Disyerto ng Arabia, at sa Timog-Silangan matatagpuan ang Golpo ng Persia.

HEOGRAPIYA

Dahil sa matabang lupain at mainam na patubig sa mga ilog, bahagi ang Mesopotamia sa tinatawag na “Fertile Crescent” na mga lupain sa Kanlurang Asya.

SIMULA NG KABIHASNAN SA MESOPOTAMIA

Ang mga unang lungsod-estado kagaya ng URUK, KUSH, LAGASH, UMMA, UR ay binuo ng mga maliliit na pangkat ng mga magsasaka sa Mesopotamia.

Ang unang uri ng pamahalaan ng mga Sumeryano ay pinamumunuan ng mga pari na naninirahan sa mga templo (na tinatawag na Ziggurat).

Ziggurat

Ang mga Pari ay nagsilbing tagapamagitan at tagapag-ugnay ng mga tao sa diyos at tagapagpamahala rin sa pagbuo sa mga irigasyon. Gayunman, dahil sa mga madalas na digmaan, unting-unti sila napalitan ng mga pinuno ng mga mandirigma na kalaunang naging mga hari. Mula 3000 hanggang 2500 BCE napasailalim sa pamumuno ng Hari ang mga lungsod-estado ng Sumer.

APAT NA PANGKAT NG LIPUNAN NG SUMER

Hari at Pari
Mayamang Mangangakal
Magsasaka at Artisano
Alipin

MGA UNANG IMPERYO

Akkadian- Nasakop ang mga lungsod ng Sumer ng kaharian ng Akkad na pinamumunuan ni Sargon the Great. Sa ilalim ng kanyang pamamahala, lumawak ang sakop ng Akkad at kinilala bilang unang imperyo. Ang imperyo ay nagtagal ng 200 na taon at pagkatapos ay muli namang nagkawatak-watak ang mga nasakop na bayan.

Babylonian- Isang panibagong pangkat ng mga mananakop ang naghari sa Mesopotamia, at ito ang mga Amorites na nagtatag ng kabisera sa Babylon (o pintuan ng langit sa kahulugan nito). Nakamit ng imperyong Babylonian ang rurok ng kapangyarihan sailalim ni Hammurabi noong 1792 hanngang 1750 BCE.

Assyrian - Sinakop ng mga Assyrian ang mga lupain sa Mesopotamia, Egypt at Anatolia mula noong 850-650 BCE. Isinaayos nila ang kanilang nasasakupan sa isang imperyo. Ginawa naman nila ang lupain ng Assyria bilang lalawigan at ang mga kaharian na kaalyado ng imperyo ay pinangalagaan ng hukbong Assyrian labana sa mga kaaway at mananalakay. Ngunit, hindi nagtagal ang imperyo dahil nag-alsa ang mga nasasakupang mamayan dahil sa kanilang kalupitan. At nagwakas ang imperyo noong 612 BCE nang talunin ito ng puwersa ng mga Chaldean at ibang kaanib ng kahariang ito.

Chaldaen- Itinatag nila ang kanilang kabisera sa matandang lungsod ng Babylon sa pagkatalo ng mga Assyrian. Muli naging sentro ng bagong imperyo ang lungsod ng Babylon makalipas ang mahigit 1 000 taon nang una itong maging kabisera sa pamumuno ni Hammurabi. Si Nebuchadenezzar ay naging isang tanyag na hari ng mga Chaldean sapagkat siya ang nagpagawa ng Hanging Gardens na itinuturing na isa sa mga Seven Wonders of the Ancient World. Ito ay isang bai-baitang na hardin na alay para sa kanyang asawa na si Reyna Amyitis. Nasakop ng mga Persyano ang kaharian ng mga Chaldean pagsapit ng taong 586 BCE.

RELIHIYON

Sila ay pinaniniwalaang may paniniwalang politiestiko, dahil pinaniniwalaan nilang pinamamahalaan ng mahigit 3,000 diyos ang iba't ibang aspekto ng kanilang pamumuhay.

PAGSUSULAT

Ininbento nila ang unang sistema ng pagsulat na tinatawag na “cuneiform”. Sinusulat ito sa mga tabletang putik gamit ang isang “stylus”.

AGHAM AT TEKNOLOHIYA

Nilikha nila ang isang sistema ng pamilang na nakabase sa bilang na 60. Tinatawag itong “sexagesimal” na hinahati ang isang oras sa 60 minuto, at ang isang minuto ay hinahati sa 60 segundo. Nilikha din nila ang gulong at layag na naging mga gamit sa transportasyon. Ang kanilang pagsasakay ay napahusay sa pagkakalikha ng araro na pambungkal ng lupa.

KABIHASNAN SA EGYPT

LOKASYON

Ang lokasyon ng Egypt ay natatangi dahil napapalibutan ito ng mga disyerto. Sa silangang hangganan ng Egypt, ang Disyerto ng Sinai ang matatagpan, samantalang sa Timog naman ay ang Disyerto ng Nubia. Sa kanluran nito, matatagpuan ang malawak ng Disyerto ng Sahara. Dumadaloy ang Ilog Nile sa gitna at sa magkabilang pampang ng ilog nagtayo ang mga Ehipsyo.

HEOGRAPIYA

Ilog Nile ng Egypt

Sa pagsasaka nakasentro ang kabuhayan ng mga tao. Sila ay umaasa sa regular na pag-apaw ng Ilong Nile na nagsilbing patubig at tagapagpadala ng “silt” na pampataba sa kanilang mga pananim. Inilarawan ni Herodotus na ang Egypt ay isang “handog ng Nile” sapagkat ang biyayang hatid ng ilog ay nagdala ng pag-unlad sa Egypt. Gayunpaman, nakaranas din sila ng taggutom kung hindi sapat ang pag-apaw ng Ilog Nile.

PAGKATATAG NG LIPUNAN

Ang Egypt ay nagsimula na nakahati ito sa dalawang kaharian. Nabuklod lamang ang dalawang kahariang ito sa pamumuno ni Menes noong 3100 BCE. Itinatag ni Menes ang kabisera sa Memphis at itinaguyod ang unang dinastiay ng Egypt. Sa paglipas ng 2 600 taon, nagkaroon ng 31 dinastiya na namuno sa kaharian. Hinati ng mga historyador ang mga kaharian sa tatlo: Lumang Kaharian; Gitnang Kaharian at Bagong Kaharian.

Lumang Kaharian- Ang kanilang pinuno ay tinawag na “paraon”. Ang paraon ay may sari-saring tungkulin: (1) pangalagaan ang kaharian mula sa mga mananakop, at (2) ang pagsasaayos ng transportasyon, komunikasyon, at pakikipagkalakalan sa ibang bayan. Ang “punong ministro” ang tumutulong sa kaniya na namamahala sa paniningil ng buwis, pagsasaka, at pagsasaayos ng irigasyon. Ang panahong ito ay tinatawag din na “Panahon ng Piramide”, sapagkat sa panahong ito nagsimulang nagpatayo ang mga paraon ng libingan na hugis-piramide. Ang mga piramide ay patunay ng pamamahala ng mga paraon at husay ng kanilang kabihasnan. Nagwakas ang Lumang Kaharian dulot ng makakaugnay na suliranin, at humantong ito sa pagkakahati ng Egypt sa maliit na kaharian.

Gitnang Kaharian- Muling napag-isa ang Egypt sa pamumuno ni Haring Mentuhotep II, at ito ang naging simula ng Gitnang Kaharian. Muling pinalakas ng paraon ang sentralisadong pamamahala gayundin ang kalakalan sa iba pang mga lupain. Gayunman, ang panahong ito ay pinakilos ng mga maharlika kaya naman kilala rin ito sa tawag na “Panahon ng mga Maharlika”. Nakipagugnayan ang mga Ehipsiyo sa Syria upang kumuha ng “cypress”, “lapiz lazuli” at iba pa, gayundin sa Nubia upang makakuha ng “ebony” at “insenso”. Kalaunan, may mga naitayong pamayanang Hyksos sa silangang bahagi ng Egypt. Sila ay mga migrante na mula sa Palestine na may angking kaalaman sa paggamit ng mga chariot, at pagpapanday ng bronse upang gawing sandata. Lumakas ang kanilang kapangyarihan hanggang sa madaig nila ang paraon at nakapagtatag din sila ng sariling dinastiya sa Egypt. Sila (Hyksos) ay nagdala ng kaayusan at kaunlaran sa loob nga 160 na taon, hanggang napatalsik sila sa Egypt sa isang pag-aalsa na si Ahmose I ng Thebes ang namuno.

Bagong Kaharian- Nagsimula ito sa paghahari ni Ahmose I. Binuo niya ang Egypt sa iisang kaharian sa ilalim ng kabisera ng Thebes. Muli niya isinaayos ang pamahalaan at pinabukas niya ang mga minahan at rutang pangkalakalan. Muli niyang sinakop ang Nubia at Canaa, kaya tinaguraing “Panahon ng Imperyo” ang pamunuan ng mga paraon ng Bagong Kaharian. Si Reyna Hatsesphut ay isa sa mga natatanging paraon ng Bagong Kaharian, sapagkat siya ang unang babaeng paraon na nagdala ng katahimikan at kaunlaran sa Egypt sa loob ng 19 na taon.

RELIHIYON AT PANINIWALA

Ang kanilang paniniwala ay katulad ng mga taga-Mesopotamia, na politiestiko. Umaabot sa mahigit 2,000 ang diyos ng Ehipsiyo. Sila ay naniniwala na may buhay matapos ang kamatayan. Ang mga ginawa ng tao habang siya ay nabubuhay ang naging batayan sa paghuhusga kung siya ay mapupunta sa “paraiso ng kabilang mundo” or lalamunin ng “mangangain ng kaluluwa”.

LIPUNAN

Paraon at ang kanyang Pamilya
Opisyal ng Pamahalaan, Pinuno ng Hukbo, Mayayamang May Lupa
Mangangakal at Artisano
Magsasaka

PAGSUSULAT

Tinutumbasan ng hugis o larawan ang isang bagay. Halimbawa, ang larawan o hugis ng tao o ibon ay katumbas ng ideya ng tao at ng ibon. Ngunit, sa paglipas ng panahon, nabago ang ganitong sistema ng pagsuslat. Ito ay tinawag na “hieroglyphics”, na ang mga larawan ay naging katumbas na ng mga tunog. Sila ay nagsuslat sa bato at luad, hanggang sa maimbento nila ang papel na mula sa papyrus reeds.

AGHAM AT TEKNOLOHIYA

Ang kanilang mga imbensyon ay tugon sa kanilang mga pangunahing pangangailangan. Sila ay lumikha ng sistema ng nakasukat na numero para sa pagbibilang ng buwis, produkto at iba pa. Sila at gumawa ng isang makalumang paraan ng heometriya sa pagsukat ng kanilang lupain matapos ang regular na pag-apaw ng Ilog Nile. Ang mga matatayog na piramede at mga palasyo ang naging salamin ng kanilang husay sa matematika.

Ang binuong kalendaryo ng mga Ehipsyo ay nakabatay sa bituin na Sirius. Ito ay umaabot sa 365 araw at nahahati sa 12 buwan na may 30 araw at nadadagdag ng 5 araw para sa mga espesyal na okasyon. Ayon sa mga historyador, ang kalendaryo ay may kaibahan lamang ng 6 na oras sa isang solar year.

Ang mga sinaunang Ehipsyo ang kilala din sa larangan ng medisina, dahil karamihan sa mga isinulat nila ay tungkol sa mga mahika ng pagpapagaling. Sila din ay nagtataglay ng kaalaman sa pagkuha ng pulso ng tao, pagsasaayos ng mga butong pilay at bali, at paggamot sa sugat at lagnat.

KABIHASNAN NG INDIA

HEOGRAPIYA

Sa hilaga ng lambak-ilog ay nakapaligid ang kabundukan ng Hindu Kush, Karakoram, at Himalaya na pinagmumulan ng tubig ng ilog. Pinagitnaan naman ng Disyerto ng Thar. Sa silangan at ng mga bulubundukin ng Sulayman sa kanluran ang matatabang lupain na pinamahayan ng mga tao.

Sa agrikultura naksalaysay ang kabuhayan ng mga tao. Mga trigo, barley, palay at bulak ang kanilang mga pangunahing produkto. Sila din ay nag-aalaga ng mga baka, kambing, tupa, kalabaw at elepante. Sila din ay nagpalit ng mga kalakal sa mga taga-Mesopotamia at ikinakalakal nila ang mga garing (o ivory) at ibang mga kasangkapan bilang kapalit ng mga metal at brilyante na galing sa Mesopotamia.

Grid System

Ang katang-tangi sa kanilang kabihasnan ay ang pagsasaayos ng kanilang lungsod, sapagkat nakalatag ang kanilang mga gusali sa planong “grid system”. Ang GRID SYSTEM ay kung saan nahahati ng mga kalsada ang buong lungsod at nagkakaroon ng mga bloke ng lupain na pagtatayuan ng mga tahanan at iba pang estruktura. Sa sistemang ito, ang lahat ng mga tahanan ay may pare-parehong sukat at may taas na isang palapag lamang.

PANAHON

Panahong Vediko ng mga Aryano

Ang mga mananakop na Aryano ay nagmula sa Gitnang Asya na pumasok sa lambak ng Indus simula 1500 BCE. Kabilang sila sa lahing Indo-Europeo na mga nomadikong pastoralista na nag-ambag sa pagsulong ng kabihasnan sa India. Sa “Vedas” maihahalaw ang tanging tula ng kanilang buhay.

ANTAS NG MGA TAO SA LIPUNAN

BRAHMIN- kaparian
KHATRIYA- pinuno at mandirigma
VAISHYA- mangangakal at magsasaka
SHUDRA- mga lahing hindi Aryano
DALIT- untouchable

Ito ay tinatawag na “caste system” na ang layunin ay ihiwalay ang mga Aryano sa mga nasakop nilang Drabidyano.Sa simula, ito ay nahati lamang sa tatlo ang uri ng mga tao sa Lipunang Aryano, at ito ay ang “Brahmin”, “Kshatriya” at “Vaishya” lamang. Kalaunan, nadagdag ang “Shudra”. Ang mga “Dalit” naman ay itinuring hindi kasali sa kasta. Nabubuo ang mga mamamayan na walang malinis na trabaho sa “dalit”.

PANITIKAN

Sa India nanggaling ang dalawang dakilang epiko – ang “Mahabharata”, na tinatayang nabuo ng 1000 BCE hanggang 700 BCE. Ito ay naglalaman ng 90 000 taludtod na itunturing na isa sa mga pinakamahabang tula sa buong mundo. Inilalahad nito ang digmaan na pinamumunuan ng limang magkakapatid na Pandavas (sina Dharamaputra, Bhima, Nahula sa Sahadeva). Ang isa naman ay ang “Ramayana”, ay tulad din ng “Mahabharata” na nasa anyong patula. Inilalahad sa epikong ito ang buhay ni Haring Rama at ng kaniyang asawa na si Reyna Sita. Dinukot ng pinunong si Ravana si Sita, kaya nakipaglaban si Rama upang mabawi si Sita.

PANANAMPALATAYA

Ang pananampalataya ng India ay mahahati sa tatlo: HINDUISMO, BUDDHISMO at JAINISMO.

Ang Hinduismo ay pinaunlad ng mga Aryano, ngunit nagsimula ito na magkaiba ang kanilang (Aryano at Daribdyano) paniniwala, at kalaunan ay nagsanib, at ito ang naging simula ng Hinduismo. Ayon sa kanila, ang relihiyon ang tanging paraan upang “lumaya ang kaluluwa ng tao sa mga kabiguan, pagkakamali, at kalungkutan sa buhay”.

Nabuo ng mga guro ang aklat na “Uphanishads” nang kanilang masuri ang nilalaman ng mga Vedas. Ang “Uphanishads” ay kalipunan ng diyalogo ng isang guro at mag-aaral. Ang mga diyalogong ito ay patungkol sa mga paraan kung paano makakamit ng tao ang paglaya niya mula sa pagdurusa. Ayon sa sulatin, kailangang maunawaan ng tao ang kaugnayan ng “atman” at ang “brahman” (o kailangang maunawaan ng tao ang kaugnayan ng kanyang kaluluwa at ang kaluluwa ng mundo). Kapag nakamit ng tao ang “moksha” (o ang ganap ng pagkakaunawa ng “atma” at “brahman”), makakamit niya ang kalayaan mula sa “samsara” (o ang siklo ng pagsilang, kamatayan at muling pagkabuhay”. Gaynpaman, nakasaad din sa sulatin na “hindi makakamit ng isang tao ang kalayaan sa isang buhay lamang”.

Si Siddharta Gautama naman ang nagturo ng Buddhismo sa India. Siya ay nanggaling sa pamilya na naghari ng Kapilavastu na matatagpuan sa kasalukuyang Nepal. Ang Buddha ay nangangahulugang “siyang naliwanagan”. Ang kanyang kaliwanagan ay nakabatay sa “Four Noble Truths”. Nakabatay dito na: (1) Ang buhay ay puno ng pagdurusa at kalungutan, (2) Ang dahilan ng pagdurusa ay ang paghahangad at pagnanasa ng tao sa mga materyal na bagay, (3) Ang pagwawaksi sa pagnanasa ay kailangan upang mawakasan ang pagdurusa, at (4) Ang pagkakamit ng “nirvana” ay pagtahak sa daan ng “Eightfold Path” o “Middle Way”. Nilalaman nito (ng Eightfold Path or Middle Way) ang sumusunod: (1) Wastong pananaw, (2) Wastong hangarin, (3) Wastong pananalita, (4) Wastong kasalanan, (5) Wastong pamumuhay, (6) Wastong pagsusumikap, (7) Wastong pag-iisip, (8) Wastong pagmumuni-muni.

Nahati ang Buddhismo sa dalawang pangkat - ang "Theravada" na lumaganap sa Cambodia, Laos, Sri Lanka, Thailand at Burma; at ang "Mahayana" na lumaganap naman sa China, Tibet, Japan, Korea, Mongolia at Vietnam. Ang pagkakaiba ng "Theravada" at ng "Mahayana" ay ang ""Theravada" ay naniniwala sa makasaysayang Buddha na si Gautama at sa iba pang pinaniniwalaang mga Buddha sa nakalipas. Ang mga "Mahayana" naman ay niniwala kay Gautama Buddha at Amithaba, at mga Medicine Buddha.

Ayon naman sa mga Jainismo, lumitaw sa mundo sa magkakaibang panahon ang 24 na guro na nagturo sa mga tao upang mapalaya ang kanilang sarili mula sa karma. Tinawag silang mga "Jina" (mananakop) at mga "Tirthankaras" (mga silang nakahanap ng landas sa kaligtasan). Si Vardhamana ay kinikilala bilang ika-24 sa mga gurong ito at itunuturing na tagapagtatag ng samahang "Jainismo", kung kaya'y kinilala siyang "Mahavira" (dakilang bayani). Kinikilalang "Ajainor" ang mga tagasunod ng Jainismo.

Monghe ang karamihan sa mga tagasunod ng Jainismo na inaasahang susunod sa limang gabay sa pamumuhay.

Ang "Ahimsa" ay ang pamumuhay ng payapa at pagwaksi sa karahasan sa anumang mga bagay.

Ang "Satya" ay pagpapahalaga sa pagsasabi ng katotohanan.

Ang "Asteya" ay ang pag-iiwas sa pagnanakaw.

Ang "Brahma-charya" ay ang pag-iwas sa anumang gawain at pag-iisip na makamundo.

Ang "Aparigraha" ay ang paglayo sa hangarin ng pagkakaroon ng kaligayahang materyal.

IMPERYONG MAURYA

Chandragupta Maurya

Si Chandragupta Maurya ang kinilalang hari ng Magdha (sa hilagang India) noong 321 BCE. Siya ay isang pinunong militar na nagpatalsik sa pamilya Nanda na naghari noon sa Magadha. Pinalaki niya ang sakop ng kaharian at itinatag ang Imperyong Maurya sa kaniyang pamumuno. Nasakop na ng imperyo ang kabuuan ng Hilagang India pagsapit ng 303 BCE.

IMPERYONG GUPTA

Chandra Gupta

Si Chandra Gupta ang nagtatag ng Imperyong Gupta noong 320 CE. Siya ay lumitaw bilang isa sa mga "mahusay na pinuno sa kaharian ng Magadha".

Mula sa kanya at sa mga humaliling hari pagkatapos niya, nakaranas ang imperyo ng katahimikan at pag-unlad ng kabuhayan. Tumatag muli ang pamahalaan at lumawak pa ang teritoryo ng imperyo. Sinasabing sa panahon ng imperyong Gupta, nakaranas ang Indi ng isang ginintuang panahon sa Matematika, Agham at Panitikan.

Sa Matematika, ipinakilala ng mga paham ang konsepto ng pagbibilang mula una hanggan ikasiyam na bilang. Ang kaalamang ito ay hiniram ng mga Arabe at dinala sa Europe kung saan nakilala ito bilang "Hindu-Arabic Numerals".

Hindu-Arabic Numerals (evolution)

Sa astronomiya, malaki naman ang ambag ni Ayabhata sa pag-aaral patungkol sa mga ekipse at sa teoryang pag inog ng mundo sa araw.

Ayabhata

Sa panitikan, kinilala naman si Kalidasa sa husay ng kaniyang mga isinulat na dula kagaya ng "Shakuntala" at "Vikramiorvasiyam".

Kalidasa

KABIHASNAN NG CHINA

HEOGRAPIYA

Sa lambak sa pagitan ng mga ilog ng Huang Ho at Yangtze sumibol ang mga unang pamayanan sa China. Ang hangganan ng lambak sa hilaga ay ang Disyerto ng Gobi at sa silangan naman ay ang Karagatang Pasipiko. Ang mga kabundukan ng Tien Shan at Himalaya ang nasa kanluran ng lambak at sa katimugan naman ay ang mga kagubatan ng Timog-silangang Asya.

MGA UNANG DINASTIYA

DINASTIYANG HSIA

Ayon sa tradisyonal na kasaysayan ng China, pinag-isa ng dinastiyang Hsia ang mga pmayanan sa paligid ng Huang Ho. Ang unang hari nito ay si Yu na isang inhinyero at matematiko. Sa kanyang pamumuno, sila ay nagsagawa ng mga proyektong pang-irigasyon na hahadlang mapaminsalang pagbaha ng ilog.

DINASTIYANG SHANG

Ito ang pumalit sa dinastiyang Hsia noong 1500 BCE. Ang pag-uumpisa ng pagsulat, kaalaman sa paggamit ng bronse, at ang pag-aantas sa lipunan ang tatlong pangunahing katangian ng paghahari ng mga Shang. Ang sistema ng pagsulat ay inatala sa mga piraso ng kawayan kaya hindi nagtagal. Natutuhan di nila ang paggamit ng bronse sa paglikha ng mga armas at kagamitang panrelihiyon. Ang lipunan sa panahon ng dinastiyang Shang ay hinati sa dalawa - ang unang pangkat, na binubuo ng mga maharlika at mandirigma na namumuhay nang marangya, at ang ikalawang pangkat na naging malaking bahagi ng populasyon na binubuo ng mga magsasaka.

DINASTIYANG ZHOU

Napatalsik ng mga Zhou ang Dinastiyang Shang noong 1027 BCE. Ipinagpatuloy nila ang konsepto ng "Tian Ming" o "mandato ng langit" na ang hari ang kinikilalang kinatawan ng langit sa mundo bilang pagpapatibay ng kanilang pamamahala. Ayon sa mga mandato, ang siklo ng pagtatatag, pagbagsak ang pagpapalit ng dinastiya ay tinaguriang "siklong dinastiko" o dynastic cycle. Ang malagim na panahong ito sa kasaysayan ng China ay tinaguriang "Panahon ng mga Nagdidigmaang Estado".

DINASTIYANG QIN

Shi Huangdi

Sila ang nagtagumpay sa mga nagdidigmaang estado na pumalit sa dinastiyang Zhou. "Shi Huangdi" o unang emperador ang tinawag ng pinuno ng Qin sa kanyang sarili. Iniutos niya sa lahat ng maharlikang pamilya ng bawat estado sa buong China na manirahan sa kabisera ng imperyo na Xianyang sa layunin na maptatag ang bagong dinastiya. Hinati niya ang mga estado sa 36 na distrito na pinamumnuan ng mga tapat na opisyal ng Qin. Ipinagutos niya ang pagsunog sa isinulat ng mga guro ng Confucianismo at pagpaslang sa kanila sa pagnanais naman na masupil ang mga tumutuligsa. Pinagtuunan din niya ng pansin ang pangangalaga sa kaharian sa pamamagitan ng pagdaragdag ng mga pananggalang na pader na naunang ipinatayo ng mga Zhou. Pinahaba pa niya ito ng 1 400 kilometro na nagsisimula sa Ilog Huang He at nagwawakas sa Tibet. Tinularan ng mga sumunod na dinastiya ang pagtatayo ng mga pader bilang depensa laban sa mga kalaban. Sa kasalukuyan, ito ay ang "Great Wall of China".

Great Wall of China

MGA PILOSOPIYANG LUMITAW SA HULING DALAWANG DINASTIYA NG CHINA

Tatlong pilosopiya ang nabuo sa China sa mahaba nitong kasaysayan. Ito ang Confucianismo, Taoismo, at Legalismo.

CONFUCIANISMO

Confucius

Sa kanyang pamumuhay bilang sa isang iskolar, ayon sa kanyang pag-aaral, dapat taglayin ng bawat isa ang "jen" o ang kabutihan at pagmamahal sa kapuwa. Maipapakita ito sa pagsasaayos ng limang ugnayan sa kapuwa na dapat tuparin ng mga Tsino upang magkaroon ng kaayusan, kapayapaan, at mabuting pamamahala. Ito ay ang ugnayan (1) ng pinuno at mamamayan, (2) ng ama at anak, (3) ng mag-asawa, (4) ng matandang kapatid sa nakababatang kapatid, (5) ng magkaibigan. Ayon din sa kanya, dapat ding taglayin ng isang maginoo ang mga apat na mabuting asal na ang (1) maging magalang sa pakikitungo sa iba, (2) maglingkod nang tapat sa pinuno, (3) tugunan o higitan pa ang mga pangangailangan ng mga tao, at (4) maging makatarungan sa pakikitungo sa mga tao.

TAONISMO

Lao-Tzu

Ito ay isa pang pilosopiya na sumibol sa China na tinuro ni Lao-Tzu. Naniniwala siya na ang pinakamahalagang gawin upang makamit ang kaayusan at kapayapaan ay ang pagpapaubaya sa natural na takbo ng kalikasan. Bahagi ng paniniwala ng mga Taoist (tagasunod ng Taoismo) ang konsepto ng "yin" (sumisimbolo sa lupa) at "yang" (sumisimbolo sa langit) na dalawang pwersa sa nagpapakilos sa kalikasan. Dahil sa lubos na pinahahalagahan ng mga Taoist na makamit ang pakikiisa sa kalikasan, sinusunod din nila ang "feng shui", na isang sistema ng pagsasaayos sa lupain at tahanan upang bumagay sa kapaligirian at panatilihing balanse ang "yin at yang".

LEGALISMO

Li Su

Hanfeizi

Nagsulong sina Hanfeizi at Li Su ng pilosopiyang Legalismo. Ayon dito, ang isang malakas malakas at mahusay na pamahalaan ang susi sa pagpapanatili ng kaayusan.

IBA PANG KABIHASNAN SA ASYA

HITITO

Sila ay nagmula sa mga damuhan ng Gitnang Asya. Nabuo ang Imperyong Hitito noong 1650 BCE at itnatag nila bilang kabisera ang lungsod ng Hattuasass. Sa loob ng 450 na taon, naging makapangyarihan ang Hitito sa Kanlurang Asya. Dalawa ang naging susi sa tagumpay sa digmaan ng mga Hitito. Una na rito ay ang paggamit nila ng mabibilis na chariot, at ang ikalawa ay kanilang kaalaman sa pagpapanday ng bakal upang gawing pana, palaso, palakol at espada.

Chariot

Ang kanilang pakikipag-ugnayan ay mabubuod sa konsepto ng “adopt and adapt”. Marami silang hiniram mula sa mga taga-Mesopotamia sa larangan ng panitikan, sining, wika, politika at mga batas. Gayunman, hindi lahat ng kanilang mga hiniram ay tinanggap nila nang buong-buo. Isinasaayos nila ang ilan sa mga ito batay sa kanilang pananaw at pangangailangan.

PHOENCIANO

Sila ay kabilang sa pangkat ng lahing semitiko ay nananahan sa mauunlad na lungsod-estado sa may babybayin ng Dagat Mediteraneo. Sila ay mahuhusay sa paggawa ng barko, mahuhusay na manlalayag at mangangalakal na nagtatag ng mga estratehiyong lungsod na may daungan. Bagama't hindi naging isang imperyo ang mga unang lungsod ng mga Phoenciano, nagpadala naman sila ng mga tao upang magtatag ng mga kolonya sa Italy, Africa at Spain.

Ang mga pinuno ng mga lingsod-estado ng mga Phoenciano ay mga haring mangangalakal kung ihahambing sa mga haring mandrigma ng ibang mga kabihasnan. Iba't ibang produkto ang ikinakalakal ng mga Phoenciano tulad ng bakal, garing, at purple dye na mula sa murex snail. Nakikipagpalitan din sila ng mga alipin.

Alpabeto ang maituturing na pinakamalaking ambag nga Phoeniciano sa sangkatauhan. Simple lamang ito dahil nakabase ito sa ponetiko, na ang ibig sabihin, bawat titik ng kanilang alpabeto ay may katumbas na tunog.

Alpabeto ng mga Phoenciano

PERSYANO

Cyrus the Great

Ang makapangyarihang impero ng Persia ay nagmula sa malawak na tampas ng kasalukuyang Iran. Sila ay kabilang sa lahing Indo-Aryano. Ang salitang “Persia” ay halaw sa sa katagang “Persis”, bansag ng mga Griyego sa lugar na iyon. Sa simula, sumailalim ang makapangyarihang imperyo ng Assyria ang Persia hanggang sa taong 612 BCE. Kalaunan, tinalo nilang imperyo ng Assyria t lumaya mula sa pananakop nito. Sa ilalim ni Cyrus the Great, lumawag ang imperyo ng Persia at ito ay umabot sa tatlong kontinente – Asya, Africa, at Europe.

PAMAHALAAN

Sa simula, nanging mahirap ang pamamahala dahil malawak ang kanilang imperyo. Hinati nila sa 20 satrapy (lalawigan) ang kanilang teritoryo, na pinamumunuan ng isang gobernador na hinirang ng hari. Nagpadala ang hari ng mga tagapagsiyasat sa mga lalawigan upang matiyak niya na nagampanan nang mabuti ang ng mga satrap ang iniatang mga tungkulin sa kanila.

Napanatili nila ang katatagan ng kanilang imperyo dahil sa mahusay na sistema ng kanilang komunikasyon. Sila ay nagpagawa ng isang Royal Road na 2 400 kilometro ang haba na mula Susa (bahagi ng Iran) patungong Sardis (bahagi ng Turkey). Aramaic ang pangunahing ginamit na wika ng mga Persyano sa lahat ng bahagi ng imperyo.

Royal Road

Aramaic

RELIHIYON

Zoroaster

Ahriman

Ahura Mazda (right)

Kagaya ng Aryano sa India, ito ang sinaunang relihiyon ng mga Persyano. Ngunit, noong 600 BCE, ipinahayag ng propetang si Zoroaster na may iisang Diyos lamang at ito si Ahura Mazda. Ayon din kay Ahura Mazda, may espiritu ng kasamaan na kinikilala niyang si Ahriman. Si Zoroaster ay naniniwala na patuloy na nagdidigma ang mga puwersa ni Ahura Mazda at ni Ahriman. Makakaligtas lamang ang mga tao sa pamamagitan ng paglilingkod kay Ahura Mazda at sa pamumuhay nang tama.

MGA KABIHASNAN SA AMERICA

HEOGRAPIYA

Lokasyon ng America sa mapa ng mundo

Ang mga kontinente ng North at South America ay matatagpuan sa pagitan ng Karagatang Pasipiko at Karagatang Atlantiko. Naging hadlang ang mga karagatang ito upang makipag-ugnayan ang mga kabihasnan sa America sa ibang mga kabihasnan sa Asya, Africa at Europe, at ito ay nagdulot ng pagkakaroon nila ng namumukod-tanging kabihasnan.

OLMEC

Ang mga pamayanan na naninirahan sa baybayin ng Golpo ng Mexico noong 1200 BCE ay tinatawag na Olmec, (o mga taong goma o rubber people). Ang kabihasnan ng mga Olmec ay sinasabi na "base culture" ng America dahil ang kanilang mga naimbento at nilikhang mga kasangkapan at kaalaman ay hiniram at ginamit ng mga sumusunod na kabihasnan.

Isang piramide ng mga Olmec

Nakasentro sa relihiyon ang buhay ng mga Olmec. Ang kanilang mga pinuno ay nagpatayo ng mga templong hugis piramide at sa tuktok nito ay nagaganap ang mga seremonyang panrelihiyon.

TEOTIHUACANO

Pyramid of the Sun

Ang tinaguraing "Lupain ng mga Diyos" o Teothiuacan ay matatagpuan sa lambak ng Mexico. Ito ay kinilala bilang unang lungsod sa America. Mula 100 CE, ang lugar na ito ay naging sentro ng mga magsasaka, artisano, arkitekto at musikero. Mapayapa ang pamumuhay nga mga Teotihuacano na nakasentro lamang sa pagsasaka, kalakalan at relihiyon.

Quetzalcoatl

Sinasamaba ng mga Teotihuacano ang diyos na si Quetzalcoatl (Feathered Serpent). Ayon sa kanilang paniniwala, siya ang nagbigay sa tao ng kaalaman sa pagsasaka, pagsulat, paglikha ng kalendaryo, paggawa ng mga likhang-sining, at paggawa ng mga batas. Patungkol sa kapayapaan, kababaang-loob, at pagmamalasakait sa kapuwa ang kanyang mga kautusan.

MAYAN

Isang kalendaryo ng Mayan

Nagsimulang sumibol ang kabihasnan ng mga Mayan mula sa mga pamayanang nagsasaka na nagtayo ng mga sentrong panrelihiyon para sa kanilang mga diyos. Mula rito, lumaki ang mga pamayanan ant naging mga lungsod (tulad ng mga Tukal, Corpan, Uxmal at Chicken Itza) na matatagpuan sa katimugang Mexico at sa Gitnang America. Pagsasaka ng mais ang kanilang pangunahing kabuhayan. Nakabaay din ang kanilang pamumuhay sa relihiyon.

ANTAS NG LIPUNAN MAYA

HALACH UNIC
AH KIN MAI
MAGSASAKA
ALIPIN

Ang kanilang mga pari ang nanguna sa pagpapaunlad ng matematika, astronomiya, at pagsasaayos ng kalendaryo. Gumamit din sila ng zero sa pgbibilang dala ng impluwensiyang Olmec. Sa pamamagitan ng pagtatala ng pagkilos ng araw at buwan, nakabuo ang mga pari ng isang kalendaryong banal na may 260 araw at isang kalendaryong solar na binubuo ng 20 buwan na may tig-8 araw. Ang "hieroglyph" na binubuo ng 800 simbolo, ang nalikha ng mga Mayan bilang sistema ng kanilang pagsusulat. Nililok nila ito sa mga pader ng mga gusali, at isinulat sa mga palayok, at sa mga papel na mula sa balat ng puno. Nagtayo ang mga Mayan ng piramide na panagdarausan ng mga seremonya ng pag-aalay sa kanilang mga diyos.

Ang "Pyramid of the Jaguar", isa sa mga natatanging templo

na matatagpuan sa Tikal

AZTEC

SAng mga nomadikong Aztec na kilala rin sa tawag na Mexica ay nagmula sa hilagang Mexico. Noong 1200, nagsilbi ang mga Aztec bilang mga sundalo sa mililiit na lungsod-estado sa lambak ng Mexico. Noong 1325, nang matatag ng mga Aztec ang kanilang kabsiera na Tenochtitlan, unti-unti nilang sinakop ang mga kalapit na kaharian. Sa pagsapit ng ika-15 siglo, ganap na napasailalim sa imperyong Aztec ang kabuuan ng gitang Mexico, mula Dagat Carribean hanggang Karagatang Pasipiko.

"Extractive empire" ang turing na pamamahal ng mga Aztec, sapagkat hindi nila pinapalitan ang mga pinuno kapag nasakop na nila ang isang lungsod o kaharian. Ang kapalit ng ganitong pamamahala ay ang pagbayad ng mga tao ng tributo sa imperyo.

Sa lungsod ng Tenochtitlan matatagpuan ang mga templo para sa maraming diyos ng mga Aztec. Kabilang sa mga diyos ng mga Aztec ay sina Tlaloc, Huitzilopochtli, Quetalcatl, at Tezactalipoca.

Tinularan ng mga Aztec ang mga Mayan sa paglikha ng kanilang kalendaryo. Ang isang taon ay binubuo ng 365 araw at tinatawag na ziuhpohualli. Ang kalendaryong ito ay ginagagmit naman sa pagsasaka. Mayroon din silang kalendaryong panrelihiyon na tonalpuhalli na binubuo ng 260 araw.

Ipinakita ng mga Aztec ang kanilang husay sa pagtatayo ng mga gusali na hindi gumagamit ng semento. Sila ay nakapagtayo ng malalaking templo na bato na hugis piramide.

Lumikha sila nga chinampa. Ito ay taniman na yari sa banig na damo at tinambakan ng lupa. Ito ay nasa mababaw na bahagi ng Lawa ng Texcoco na pinagmumulan ng tubig sa mga halaman.

ANTAS NG LIPUNAN SA LIPUNANG AZTEC

Maharlika (pamilya ng hari, kaparian at mga pinuno ng hukbo)

Ordinaryong mamayan (magsasaka, sundalo, mangangakal, at artisano)

Alipin

INCA

Sa South America, sumibol ang isang kabihasnan at imperyo na sumakop sa malaking bahagi ng Kabundukang Andes. Umabot ang teritoryong sakop nitos a Peru, Bolivia, Ecuador, at mga bahagi ng Chile at Argentina. "Inca" ang tawag sa imperyong ito.

Pachacuti Inca

Nagsimula sa isang maliit na pamayanan sa lambak ng Cuzco ang mga Inca. Sa pamumuno ni Pachacuti Inca, lumawak ang nasasakuppan ng mga Inca nakabuo sila ng imperyo. Tinawag niya ang imperyo na "Tahuantinsuya" (Land of the Four Quarters).

Ang "allyu" ay ang pagtutulungan ng mga pangkat ng mga tao para sa ikakabuti ng kanilang pamayanan, at dito ibinatay ng mga Inca ang pamamahala ng kanilang imperyo.

Maraming sinasambang diyos ang mga Inca. Pangunahin dito si Viracocha na pnaniniwalaang tagapaglikha ng mundo.

Ang lahat ng mga lupaing sakop ng Inca ay pag-aari ng imperyo. Hinati ito sa lupain para sa hari, sa relihiyon at mga mamayan. Patatas, mas, at kamoteng kahoy ang kanilang tinatanim sa dalisdis ng mgabundok na ginawa nilang hagdan-hagdang palayan.

Quipu

Ang mabundok na lupain ng imperyo ay hindi naging sagabal sa mabilis na komunikasyon sa mga lungsod ng mga Inca. Nagpagawa sila ng mahigit 12 000 milyang kalsada sa gilid ng kabundukan. Wala silang sistema ng pagsulat sapagkat nakabatay lamang sa memorya at "quipu" ang mga tala ng kautusan o batas ng kanilang pamahalaan. (quipu- ay mga nakabuhol na lubid na may iba't ibang kulay. Ang bawat buhol ay may katumbas na bulang o kuwento na nakabatay sa alala sa tagapag-ingat nito. Tulad ng mga Mayan, mayroon ding dalawang uri ng nilikhang kalendaryo ang mga Inca.

KABIHASNAN SA AFRICA

KUSHITE

Sa mahigit 2 000 taon, napasailalim sa kapangyarihan ng mga Ehipsiyo ang rehiyon ng Nubia (ngayon ay Sudan) na matatagpuan sa katimugan ng Ilog Nile. Sa katimugan ng Nubia, matatagpuan ang imperyo ng Kush. Bagama't pinagharian sila ng mga Ehipsiyo mula ika-16 at ika-15 siglo BCE, unti-unting nakamit ng mga Kushite ang kanilang kalayaan. Pinalakas pa ng mga Kushite ang kanilang hukbo kaya noong 751 BCE, nasakop nila ang Egypt. Kinilala si Haring Pianki bilang unang pinuno ng imperyong Kushite.

AKSUMITE

Ayon sa alamat, ang pagkakatatag ng kaharian ng Aksum ay pinasimulan ng anak ng Reyna ng Sheba at ni Haring Solomon ng Israel. Ang kaharian ng Aksum ay matatagpuan sa hilagang-silangang bahagi ng Africa. Mula 1 BCE hanggang 7 CE, napanatili ng kaharian ang kapangyarihan nito sa pamamagitan ng pakikipaglaban.

Natuklasan ng mga Aksumite ang paraan ng pagbuo ng mga palasyo at gusali na yari sa bato. Walang mortar na nagdidikit sa mga ito bagkus ay inukit ang mga bato upang magtugma. Isang halimbawa ng gawaing ito ay ang higanteng haligi na gawa sa bato o ang "stelae".

ANG MGA IMPERYONG PANGKALAKALAN

GHANA

Ang mga mamayan ng Ghana ay tinatawga na Sonike. Ang kanilang pangunahing pamumuhay ay pagsasaka at pagpapanday. Lumago sa isang imperyo ang kanilang pamayanan dahil sa lokasyon nito.

MALI

Taong 1235 nang lumitaw ang kaharian ng mali mula sa anino ng Ghana. Ito ay sa dahilang na may bagong deposito ng ginto sa natagpuan sa kanilang lupain. Nagbunsod ito ng paglipat ng ruta ng mga caravan mula Ghana patungo sa kanilang kaharian.

SONGHAI

Pagsapit ng ika-14 na siglo, isang pangkat ng mga tao ang humiwalay sa imperyo ng mga tao ang humiwalay sa imperyo ng Mali. Sila ang mga Songhai na bumuop ng isang hukbo, nagpalawak ng teritoryo, at mula sa kabisera ng Gao ay pinamahalaan ang mga rutang pangkalakan.

IBANG MGA ESTADO SA AFRICA

HAUSA

Sila ay dating sakop ng mga Songhai at nakamit lamang nila ang kanilang kasarinlan nang humina ang imperyo ng Songhai. Matatagpuan sa hilagang Nigeria ang mga itinayo nilang mga lungsod ng Kano, Katsina at Zazzau.

BENIN

Itinayo ang kaharian ng Benin sa pampang ng Ilog Niger. Noong ika-15 siglo, lumaki ang sakop ng kaharian sa pangunguna ni Haring Ewuare.

KABIHASNAN SA PASIPIKO

KULTURANG PASIPIKO

Ang rehiyon ng Oceania ay matatagpuan sa Karagatang Pasipiko. Kabilang dito ang rehiyon ng Polynesia, Micronesia, at Melanesia. Ito ay binubuo ng libo-libong pulo na tinitrahan ng mga mamamayang nasanay sa kulturang pangkaragatan.

POLYNESIA

Ang rehiyon nito ay binubuo ng mahigit sanlibong pulo mula sa Gitnang Pasipiko hanggang sa New Zealand. Sakop nito ang malaking triyangulong teritoryo mula sa Hawaii sa hilagang-silangan, patungo sa Easter Island sa timog-silangan, at sa New Zealand sa kanluran.

KULTURA AT KABUHAYAN

Sila ay umangkop sa uri ng kanilang kapaligiran. Sila ay naging mga bihasang manlalayag. Ang kanilang tahanan ay yari sa kahoy, kawayan at mga dahon ng puno ng niyog. Nakasalakay ang kanilang pamumuhay sa pangingisda at pagtatanim. Mahusay din sila gumawa ng mga bangka at kilala din sila sa paglalayag.

MICRONESIA

Bahagi din ito ng Oceania na matatagpuan sa silangan ng Pilipinas, Indonesia, at Papua New Guinea.

KULTURA

Sila ay galing din sa lahing Austronesyano na nanggaling sa Timog China at Formosa. Magkaugnay ang kanilang kultura sa Pilipinas at sa Polynesia. Tulad ng mga Polynesian, ang mga Micronesian ay mahusay ring manlalayag sa karagatan. Bukod sa pangingisda, pangunahing gawain din ng mga Micronesian ang pagsasaka.

MELANISIA

Ang rehiyon ng Melanisia ay matatagpuan sa Kanlurang Pasipiko. Ang mga pulo ng Melanesia ay tinitirahan ng mga taong maitim ang balat.

MAMAMAYAN

Kung ihahahambing ang mga Melanesian sa mga Polynesian at Micronesian, sila ay magkaibang lahi. Ang mga Polynesian at Micronesian ay kapwang Austronesyano samantalang ang mga Melanesian ay mga Papuan. Ang mga katutubo nila ay sanay na tumira sa kagubatan. Marunong din silang gumawa ng bangka. Ang kanilang tahanan ay kaparehas ng yari sa Polynesian at sa pangangaso, pagtatnaim at pangingisda sila nabubuhay.

MGA SINAUNANG KABIHASNAN

Add a comment